ATEIZM PO POLSKU

Wychodzimy z założenia, że ateizm z wielkim trudem znajduje w Polsce miejsce w debacie publicznej, a jeśli już udaje mu się tam przedostać, to raczej w kontekście sporu o wyobrażenia religijne, niż filozoficznej dyskusji. Żyjemy w kulturze redukującej konieczną dla rozwoju społecznego sferę publiczną do stwierdzania faktów, a nie do budowania refleksyjnego odniesienia tak do nich, jak i do pojęć określających nasz stosunek do kwestii symbolicznych, reguł etycznych i estetycznych oraz polityki.

​

W Polsce kultywowane są trzy wielkie tradycje filozoficzne. Po pierwsze, jest to tradycja Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, kontynuowana przez tych jej członków, którzy z różnych względów znaleźli się po wojnie w Polsce. Ta tradycja myśli o ateizmie raczej w kategoriach nauki, a nie filozofii. Ateizm jest tu synonimem neutralności światopoglądowej, bez konsekwencji dla sfery publicznej. Po drugie, mamy silny nurt filozofii, instytucjonalnie związanej z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim, dla którego ateizm jest „granicą myślenia”, a nie jego generatorem. Wreszcie trzecia tradycja – fenomenologiczna – związana początkowo z osobą Romana Ingardena, myślała o ateizmie w kategoriach transcendentalnych warunków możliwości, a nie materialnych konsekwencji. Być może jedynie Warszawska Szkoła Historii Idei, począwszy od studium Leszka Kołakowskiego nad Spinozą, przez monografię Bronisława Baczki o Rousseau, po refleksje nad źródłami nierówności między ludźmi w tekstach Krzysztofa Pomiana oraz obecnością Hegla i Marksa w tekstach Marka Siemka, zmierzała do próby przemyślenia politycznego i społecznego kontekstu ateizmu w Polsce, tj. jego materialnych, społecznych i politycznych warunków.

​

Szanując różnorodność naszych przekonań oraz mając na względzie wolność sumienia, my - niżej podpisani organizatorzy konferencji – twierdzimy, że istnieje nie tylko potrzeba, ale i konieczność myślenia ateizmu w Polsce. Polsce potrzeba nie tyle więcej świąt, ile więcej ateizmu. Dlaczego? Na to pytanie, odpowiadają kolejne zagadnienia, do których przemyślenia, mamy ochotę Państwa zaprosić. W szczególności chodzi nam o przemyślenie następujących problemów:

 

1. Pytamy: czy możliwa jest epoka ateistyczna w Polsce? Jaka forma ateizmu jest możliwa i potrzebna w Polsce? Czym może być post-sekularyzm w kraju, w którym najwięksi ateiści – Darwin, Marks, Nietzsche i Freud są nadal tylko kryptoteologami? Przyjmując, że istnieją różne zmienne historycznie formy ateizmu, pytamy jaka forma ateizmu jest w Polsce oczekiwana? Czy jest to nieuchronny ateizm wynikający wprost ze społecznej i cywilizacyjnej modernizacji, jaki Max Weber zdiagnozował na początku XX wieku? Czy Polska potrzebuje powrotu do debat toczonych pod koniec wieku XVIII we Francji? Czy może – zgodnie z współczesnymi rewizjami modeli rozwoju i wskazywaniem specyfiki półperyferii, Polska realizuje autonomiczny scenariusz ateizacji, łączący niepełną, zawsze jakby niedokonaną chrystianizację, o jakiej pisała Maria Janion, ze skokowym raczej, niż równomiernym, modelem modernizacji? Ateizm bywał tak samo niejednoznaczny, jak wiara w Boga. Może on wyrastać z refleksji naukowej nad przyrodą, z walki politycznej przeciwko zorganizowanej w kościele religii, może również pojawić się jako odbicie rozkładu, w którym niewiara w Boga i nieśmiertelność duszy jest produktem pogardy dla wszystkich wartości moralnych, związanych w świadomości społecznej z wyobrażeniami religijnymi w wyniku ich długotrwałego panowania nad życiem umysłowym społeczeństwa. Czy ten ostatni przypadek jest przypadkiem Polski? Jaka dyskusja o ateizmie jest nam dziś potrzebna?

 

2. Pytamy: jakiej formie ateizmu w Polsce dzisiaj powinniśmy pozostać wierni? Poza „ateizmem pozytywnym” i „ateizmem obyczajowym”, który byłby przeczuciem wolności człowieka, dostrzec należy także „formę ateizmu”, właściwą dla myśli Lukrecjusza, Marka Aureliusza, Schopenhauera i Jaspersa, która pozostawia otwartym pytanie – stawiane już przez Kołakowskiego: czy w perspektywie ateizmu w ogóle da się uprawomocnić ideę metafizycznej klęski człowieka? Podobne pytania wyłaniają się we współczesnej refleksji nad przyszłością, np. u Lee Edelmana, czy w teoriach wychowania przez sztukę, jak u Gayatri Spivak. Czy my – Polacy, jesteśmy w stanie sprostać nowym dyskursom wokół ateizmu? Znamy przecież otwarty ateizm hedonistyczny (Michel Onfray), ateizm romantyczny (Martin Priestman), ateizm postteologiczny (Christopher Watkin), ateizm totalny – jako nowe odczytanie odpowiedzi Nietzschego na nihilizm, filozofii zorientowanej przedmiotowo, ateologicznej interpretacji czasowości u Heideggera (Patrick O’Connor, F. LeRon Shults). W jakich relacjach pozostają te wszystkie rodzaje ateizmu? Czy jest jakaś część wspólna, która integruje dyskurs ateistyczny? Czy mamy szansę w Polsce na wolną dyskusję o “naturalnym ateizmie”, “maszynie ateistycznej” jako maszynie myślenia lub wreszcie “konieczności ateizmu”, a nie tylko o ateizmie z perspektywy postsekularnej, o ateizmie uwikłanym w teologiczny spór o istnienie Boga?

 

3. Pytamy wreszcie: czym jest „ateizm pojęcia”? Gilles Delezue zastanawiając się na tym, czy istnieje w ogóle filozofia chrześcijańska, odpowiada: myślenie teologiczne tworzy pojęcia tylko na gruncie swego ateizmu. Ateizm wytwarza pojęcia bardziej niż jakakolwiek religia. Spinoza musiał zatem się stać ateistą, aby stworzyć pojęcia, w tym pojęcie religii. Dla filozofów problemem jest jednak także samo „pojęcie ateizmu”. To zaskakujące, że współczesne dyskusje wokół filozofii Jacquesa Derridy koncentrują się nad „domniemanym ateizmem” lub „niepewnym mesjanizmem” lub wreszcie „radykalnym ateizmem” (Martin Hägglund) autora Gramatologii. Czy „ateizm” jest tylko innym imieniem niezależności myślenia, a filozofia z racji, że jest zawsze formą kultywowania autonomii, pozostaje ateistyczna z definicji?

 

4. Na koniec chcielibyśmy spytać o relacje łączącą ateizm z demokracją. Czy demokracja musi być z natury ateistyczna? Czy demokracja jako forma rządów wielości jest jedynym politycznym ciałem pozbawionym trwałej hierarchii, ale także wszelkiej potrzeby idolatrii? W modelu emancypacji opresjonowanych, hasłowo wskazanym przez Waltera Benjamina i rozwijanym w badaniach nad środowiskami robotników Jacquesa Ranciere demokracja jawi się jako ten model władzy, który z konieczności rezygnuje z absolutyzmu. W ujęciu Judith Butler i Wendy Brown staje się wręcz wspólnotą opartą na prekarności i słabości.

 

Tytuł konferencji, zgodnie z intencją organizatorów, stanowi zaproszenie do debaty nad intelektualną, społeczną i instytucjonalną rolą ateizmu w Polsce. Pytanie nadrzędne proponowanej refleksji brzmi: „Jakiego rodzaju ateizmu Polska potrzebuje?”. „Myśleć”, „pomyśleć” i „przemyśleć” ateizm to nade wszystko „domyśleć się” treści jego pojęcia. Czekamy na tytuły referatów oraz abstrakty (300 Znaków) do końca marca 2017 roku. Abstrakty prosimy przesyłać na mail: atheismconference2017@gmail.com

​

Laboratorium Techno-humanistyki

Wydział "Artes Liberales"

​

prof. dr hab. Szymon Wróbel (kierownik)
dr Jacek Dobrowolski (IF UW)

dr Ewa Majewska
dr Katarzyna Szafranowska

dr Sebastian Szymański
dr Krzysztof Skonieczny
mgr Jarosław Kopeć
mgr Krzysztof Pacewicz